Wanneer je lichaam nee zegt – Gabor Maté

Het boek ‘Wanneer je lichaam nee zegt’ van Gabor Maté lag een tijdje in de woonkamer, maar toen ik er eenmaal in begonnen was, kon ik het moeilijk wegleggen. Wat een intrigerend boek! Ik kreeg meer inzichten in waarom mijn lichaam een paar jaar geleden ineens keihard op de rem stond. Mocht je ook een milde of ernstige gezondheidsuitdaging hebben of willen voorkomen, dan is het misschien de moeite waard voor je om te onderzoeken wat mogelijke diepere oorzaken ervan kunnen zijn. Vandaar deze aardig uitgebreide boekbespreking – ik hoop dat je er wat aan hebt.

 

In het boek geeft Maté zijn visie op de koppeling tussen lichaam en geest in relatie tot gezondheid en ziekte. Dit doet hij op basis van wetenschappelijk onderzoeken en met behulp van vele ervaringsverhalen van mensen uit zijn eigen artsenpraktijk. Maté gaat in het bijzonder in op de effecten die stress heeft op onze gezondheid. Daarbij focust hij onder andere op verborgen stressfactoren die voortkomen uit de programmering tijdens onze kindertijd. Het boek sluit af met zeven elementen die volgens hem essentieel zijn voor genezing.

In zijn werk als medisch coördinator van de palliatieve afdeling van Vancouver Hospital en later als huisarts heeft Maté heel veel mensen gesproken en behandeld. De diagnoses varieerden van ALS, kanker en multiple sclerose, tot onder andere inflammatoire darmziekten, auto-immuunziekten, migraine en huidaandoeningen.

Maté zag vergelijkbare interne processen en manieren waarop mensen met hun situatie omgingen. Daardoor legde Maté het verband tussen de lichamelijke klachten en de psyche. Hij constateerde dat vrijwel geen enkele van zijn patiënten op belangrijke levensgebieden had geleerd om nee te zeggen. De onderdrukking van emoties was bij iedereen aanwezig, ook al leken de persoonlijkheid en omstandigheden van deze mensen in eerste instantie heel anders.

De relatie tussen lichaam en geest

De wisselwerking tussen lichaam en geest staat binnen de psychoneuro-immunologie centraal. Deze medische discipline onderzoekt de manier waarop de psyche een interactie aangaat met het zenuwstelsel. Zowel de psyche als het zenuwstelsel hebben namelijk een essentiële link met ons immuunsysteem. Dit medische onderzoeks- en werkveld wordt ook wel de psychoneuro-immuno-endocrinologie genoemd, omdat het endocriene systeem (hormoonstelsel) ook onderdeel is van het gehele systeem.

Fysiologische stress

In Wanneer je lichaam nee zegt is stress geen subjectief gevoel, maar een meetbare verzameling van objectieve fysiologische processen in het lichaam. Uit onderzoek blijkt dat er drie factoren zijn waardoor iedereen stress ervaart: onzekerheid, gebrek aan informatie en verlies van controle.

Onze vecht- of vluchtreactie helpt ons sinds het begin van de evolutie om te overleven. Volgens Maté zijn we alleen tegenwoordig onze verbinding kwijtgeraakt met ons onderbuikgevoel, dat dient als ons waarschuwingssysteem. Daardoor bouwt het lichaam een stressrespons op, terwijl onze geest onbewust is van een bedreiging. Met als gevolg dat we in situaties blijven zitten die fysiologisch gezien stressvol voor ons zijn zonder dat we het zelf door hebben.

Emoties voelen en effectief uiten

We kennen waarschijnlijk allemaal het mechanisme van emoties onderdrukken. Dat is alleen wel een hele belangrijke oorzaak van stress. Emoties als angst, boosheid, verdriet en afwijzing kunnen daarmee diep in het lichaam vast komen te zitten. Wanneer we emoties onderdrukken, verstoren we onze fysiologische verdedigingssystemen die het lichaam inzet tegen ziekte. Daarom is het belangrijk om onze emotionele competentie verder te ontwikkelen.

Emotionele competentie vereist het vermogen om:

• Onze emoties te voelen zodat we ons bewust zijn wanneer we stress ervaren
• Onze emoties effectief te uiten zodat we onze behoeften en emotionele grenzen kunnen aangeven
• Onderscheid te maken tussen psychologische reacties die nu relevant zijn en reacties die voortkomen uit onze kindertijd
• Te beseffen wat onze echte behoeften zijn die wel bevredigd moeten worden in plaats van ze te onderdrukken zodat anderen ons accepteren of goedkeuren.

Stress treedt op als dit niet lukt. Door emotionele competentie te ontwikkelen kunnen we onszelf beschermen tegen verborgen stressfactoren én kunnen we genezen.

De relatie tussen mens en omgeving

Niet alleen lichaam en geest staan met elkaar in verbinding; we zijn als mens ook onlosmakelijk verbonden met onze omgeving. Meerdere processen en factoren zijn van invloed op het ontstaan van ziektes of op genezing. Een belangrijke daarvan is de relatie tussen ouder en kind.

Uit onderzoek blijkt dat ouder-kindrelaties van invloed zijn op de persoonlijkheidsontwikkeling van een kind. Soms is er bijvoorbeeld sprake van rolwisseling, waarbij het kind de rol overneemt van de ouder. Deze rolwisseling duidt volgens Maté vrijwel altijd op een ziektebeeld van de ouder, maar kan ook bij het kind tot ziekte leiden. Omdat het de relatie tussen de ouder en het kind scheef trekt, is het kind namelijk vatbaarder voor stress en dat kan op den duur psychologische en fysieke ziektes veroorzaken.

Een copingsmechanisme dat een kind kan ontwikkelen is bijvoorbeeld compenserende hyperonafhankelijkheid, waarbij het kind de stellige overtuiging heeft ontwikkeld dat hij/zij alles alleen aan kan. Een ander voorbeeld van een copingsmechanisme is het onderdrukken van boosheid. Beiden zijn een vorm van dissociatie, wat betekent dat het kind onbewust gevoelens of informatie uit zijn/haar bewustzijn verwijdert. In het geval van het onderdrukken van boosheid werd het kind bijvoorbeeld afgewezen toen het boos was. Om de hechtingsrelatie met de ouder in stand te houden en daarmee zichzelf te beschermen, ging het kind de boosheid onderdrukken.

Een goede differentiatie en hechtingsrelatie

Een fundamenteel concept binnen de familiesysteemtheorie is differentiatie. Bij differentiatie heeft iemand het vermogen om emotioneel contact te hebben met anderen en tegelijkertijd autonoom te blijven in het eigen functioneren. Als die emotionele grens ontbreekt, is iemand niet goed gedifferentieerd. Hoe minder goed iemands basisdifferentiatie is ontwikkeld, des te gevoeliger is diegene voor emotionele en fysieke stress. Of, andersom geredeneerd, een sterk ontwikkelde differentiatie zorgt voor een betere gezondheid. Verschillende ziektes zoals kanker, multiple sclerose en reumatoïde artritis zijn dus niet op volwassen leeftijd ineens ontstaan, maar het gevolg van processen die zich al van kinds af aan hebben ontwikkeld.

Ook een goede hechtingsrelatie is van belang voor de stressrespons en het immuunsysteem. Het bevredigen van de hechtingsbehoefte van een kind bestaat uit fysieke nabijheid, aanraking en een voedende emotionele band (afstemming). Veel ouder-kindrelaties kenmerken zich door een sterke gehechtheid en veel liefde, maar zonder afstemming. Daardoor kan een kind zich wel geliefd voelen, maar op een dieper niveau kan het kind het gevoel hebben dat het niet wordt gewaardeerd om wie het werkelijk is. In dat geval leert het kind om slechts de kant van zichzelf te laten zien die wordt aanvaard en onderdrukt het emoties die door de ouder wordt afgewezen. Daardoor kan het kind het gevoel hebben dat hij/zij niet wordt begrepen.

Sociale, economische en culturele factoren

Terwijl individuen dus deel uitmaken van een familiesysteem, zijn families ook onderdeel van de cultuur en maatschappij waarin zij leven. Daardoor bepaalt niet alleen het familiesysteem de gezondheid van zijn leden; ook sociale, economische en culturele factoren zijn van diepgaande invloed op onze gezondheid. Hoewel we over het algemeen in de westerse samenleving ons niet meer druk hoeven te maken over huisvesting, voedsel of sanitair, zijn er wel nieuwe stressfactoren gecreëerd. We zijn dit als vanzelfsprekend gaan ervaren, maar de vraag is of dat het is.

Verstedelijking kan voor meer stress zorgen, maar ook inkomen en de mate van het hebben van controle zijn van invloed op onze gezondheid. De belangrijkste trends binnen het sociaal-economische systeem zijn volgens Maté echter de veranderde familiestructuur en het verbreken van verbindingen met mensen die voorheen een gevoel van zinvolheid en saamhorigheid gaven. Zo is er tegenwoordig minder interpersoonlijk contact tussen ouders en kind, en zijn bijvoorbeeld gemeenschappen en buurten vervangen door instellingen als kinderopvang. Daardoor gaan kinderen steeds meer met leeftijdsgenoten om dan met ouders of andere verzorgende volwassenen. Hierdoor krijgt een kind steeds minder zintuigelijke prikkels wat vervolgens op de lange duur kan leiden tot ziekteverschijnselen.

De biologie van overtuiging

In het boek wijdt Maté ook een hoofdstuk aan de invloed van onze omgeving op celniveau. Net zoals onze omgeving van invloed is op ons als mens, is de directe omgeving van een individuele cel van invloed op die betreffende cel. Maté refereert hierbij naar het boek De biologie van de overtuiging van Bruce Lipton. Deze celbioloog ontdekte dat genen kunnen worden in- en uitgeschakeld door externe factoren. Het lot van een cel wordt dus bepaald door interactie met zijn omgeving, niet door een op zichzelf staande programmering.

Als iemand van kinds af aan veel stress ervaart, wordt die beleving op moleculair niveau in onze cellen geprogrammeerd. De stressvolle ervaringen conditioneren de houding van ons lichaam richting de buitenwereld en bepalen onze onbewuste overtuigingen over onszelf in relatie tot die buitenwereld. Uit alle voorbeelden die Maté in zijn boek beschrijft, blijkt dat een overmatige hoeveelheid stress vaak wordt veroorzaakt door onbewuste overtuigingen. Als we willen genezen, is het dus essentieel om de belemmerende overtuigingen die we van jongs af aan als waarheid hebben aangenomen los te laten. Maté beschrijft het zo:

“Welke medische behandeling we van buitenaf ook krijgen, genezing vindt vanbinnen plaats. Het inwendige milieu moet worden veranderd. Om genezing te vinden en volledig te ervaren, moeten we op reis gaan naar de kern van onze eigen overtuigingen. Dat betekent dat we ons leven opnieuw moeten overdenken en herkennen – her-kennen, dus letterlijk ‘opnieuw kennen’.”

(De tekst gaat verder onder de foto.)